“Unutmayın ‘Yaşamak’ var, ‘Yaşam’ var, bir gerçek ve çok hoş ve de sonsuz, bir anlamda… Olağanüstü değil mi? Çaresizliği de kapsıyor… ‘Doğa’ da var… Ve bugünlerde yine doğuyor… Pırıl pırıl… ‘Güzellik’ var… Bugünlerde bütün bunları hatırlayın, olur mu?”
Tiraje Sözlüğü, Necmi Sönmez, 208 syf., Doğan Kitap, 2024 Bu kelamlar çağdaş Türk fotoğraf sanatının önde gelen sanatkarlarından Tiraje Dikmen’e ilişkin. (Çiğdem Turgay’a 27 Mart 2008’de yazdığı mektuptan… )
Bu sözleri okuyucuya hatırlatan ise Necmi Sönmez’in Tiraje Sözlüğü… Küratör, müellif ve editör kimliğiyle gerek Türkiye’de gerekse yurt dışında sanatla ilgili birçok işe imza atan, Doğan Kitap’tan yayınlanan İlhan Koman ve Fahrelnissa Zeid Sözlüğü’yle de sanatseverleri aydınlatan Sönmez, bu defa Tiraje Dikmen’in hayatını harflere ayırarak okuyucuyla paylaşıyor.
İKİ KARDEŞİN ORTASINI AÇAN EV!
Necmi Sönmez, Tiraje Dikmen’le 1986’da Büyükada’daki evinde kitabı için bir ortaya geliyor. Gerek Büyükada’daki bu konutta, gerekse Paris’te yıllarca röportajlar yapılıyor, arşiv birikiyor. Fakat Dikmen yazının her satırını değiştiriyor. Sönmez’in tabiriyle ünlü ressamın akrabası Arif Suyabatmaz’ın yayımlama dayanağı verdiği kitabın bitmeyeceğini ikisi de anlıyor.
2010 yılına kadar da ‘evren koza’ olarak gördüğü konutunu Tiraje Dikmen, Sönmez’e açıyor.
Bilenler bilir ancak bilmeyenler için meskenin başka bir öyküsü var. 1925 doğumlu olan ünlü sanatkarın ailesi Büyükada Bahçelerönü Sokak’taki araziyi satın aldıktan sonra buraya Arka Deco usulü çağdaş bir mesken yapabilmek için mimar M. Nuriciyan’a sipariş veriyor. Önlü artlı bahçeleri, iskelesi, kumluk plajıyla Büyükada’daki en hoş köşklerden biri olan konuta, Dikmen Ailesi 1934 yılında yerleşiyor. Tiraje Hanım 1949’da Paris’e gidene kadar kışları ailesinin Şişli’deki apartmanında, yazları ise bu köşkte kalıyor.
Her görenin hayranlıkla baktığı konut, dedesi ve nenesinin de komşusu olan müellif Defne Suman’ı da etkiliyor. Suman, Her Umut Ortak Arar sitesine yalıyla ilgili yazdığı yazıda şu sözleri kullanıyor: “Tamamı Büyükada’da geçen ‘Kahvaltı Sofrası’ isimli romanımı kaleme almaya başladığımda, Dikmen Evi’ni yer olarak seçmekle kalmadım, öykünün en önemli karakterini tıpkı Tiraje Dikmen üzere 1950’li yıllarda Paris’te okumuş ünlü bir ressam olarak kurguladım. Sonra da kitabın kapağını Tiraje Dikmen’in konutunun içinde çekilmiş bir çay sofrasından tasarladık.”
Dikmen Meskeni kahvaltı sofrası Bu mesken, anne ve babalarının vefatının akabinde ablası Şükriye ile Tiraje Dikmen’in ortasının açılmasına neden oluyor. Şükriye Dikmen, etrafına yaptığı bonkörlükler yüzünden maddi kasvete düştüğünde kendi hakkını satmak istiyor, Tiraje Hanım meskenin kalan payını de satın almakla birlikte ablasının vefatına kadar ona takviye oluyor. Meskenini vefatından sonra da mezunu olduğu İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’ne bağışlıyor. Maksadı maddi durumu yetersiz öğrencilerin eğitim alabilmesi…
ZOR ÜZERE GÖRÜNEN GERÇEK KİŞİLİK
İktisat Fakültesi mezunu olan, küçüklüğünden beri fotoğraf çalışan, bilhassa ressamlarla arkadaş olan Tiraje Dikmen, sanat eğitimini sonradan alıyor diyebiliriz. Ablası Şükriye Hanım fotoğraf eğitimini Fransa’da alıyor, Tiraje Dikmen peşinden gidiyor. Pekala bu sanat sevgisi nereden geliyor? Dikmen Ailesi’nin reisi Batum muhaciri Gürcü asıllı Cafer Fahri Dikmen, Türkiye’nin birinci mikrobiyologlarından veteriner tabip. Evcil hayvan üretimi, hastalıkları ve tedavileri üzerine yirmiden fazla kitapta da yazmış biri. Birebir vakitte Büyükada Yat Kulübü üyesi, Büyükada Anadolu Kulübü müdürü de olduğu için ismi hem İstanbul’da hem de Adalar’da bilinen biri. Cafer Bey’in ağabeyi Ali Dikmen ise hem Osmanlı Meclisi Mebusan’ında İzmir milletvekilliği hem de TBMM Kocaeli milletvekilliği yapmış bir isim. Annesi Halide Koçoğlu Dikmen ise sanata ve kültüre meraklı bir kişilik. Kızları Tiraje ve Şükriye Hanımların ona çektiği düşünülüyor. Tiraje Dikmen’in hayvan sevgisi ve yapıtlarındaki hayvanlar ise babasından aldığı genlerle ilişkilendirilebilir. Ünlü ressam, sosyo kültürel zenginlik içinde geçirdiği hayatı boyunca pek de müdanası olmayan biri.
Yaşamını okuduğunuzda Dikmen’in, sanat dünyasının övgülerinden, kalabalığından, illa resim/iş satacağım tasasından uzak, hatta beşere uzaklıklı üzere görünen bir hayat yaşadığını bir defa daha anlıyorsunuz. ‘Mesafeli üzere görünen’ diyorum lakin ona sahici/samimi gelen kim varsa da her koşulda onun sonuna kadar yanında oluyor. Yakın arkadaşlıkları hakkında her ikisinin de konuşmadığı 1933 Türkiye’sinde sanatın gelişmesine katkı sağlayan Leopold Levy, Abidin-Güzin Dino, Yıldız-Zekeriya Sertel ile münasebetleri de yer buluyor sözlükte…
ADALETİ YALNIZCA FOTOĞRAFTA ARAMAYAN BİR SANATÇI!
Dikmen, varlıklı bir aileye mensup olmasına karşın hak ve adalet arayışıyla, toplumsal olaylara seyirci kalmayıp gerek duruşuyla gerekse fotoğraflarıyla yansısını ortaya koymasıyla dikkat çekiyor. Paris’te 68 Mayıs öğrenci protestolarını, Halepçe Katliamı’nı, Anadolu’dan İstanbul’a olan iç göç sonucu kentlerde görülmeye başlayan köylülerin desenlerini, 1954-62 yıllarında gerçekleşen Cezayir protestolarını resmediyor Tiraje Dikmen. Yetmiyor… 1949’dan 1980’lere kadar tertipli olarak Paris’te yaşamasına karşın 1970’lerdeki Zonguldak Emekçi Grevlerini takip edip, kağıt üzerine füzen, çini mürekkebi, yağlı boya teknikleriyle oluşturduğu 4 metre uzunluğundaki anıtsal çalışması birinci ve son defa 1996’da Ulusal Reasürans Sanat Galerisi’ndeki ferdî standında gösteriliyor. Bu çalışma, o yıllarda sanat ortamında hayli hararetli formda tartışılan politik fotoğraf olgusunun çok farklı bir sentezi olarak dikkat çekiyor. Sanatçı, topluma karşı sorumluluk ve hassasiyeti derinlerde hissediyor.
BÜYÜKADA’YI KORUMAK İÇİN ÇALIŞTI!
Aktivist kişiliğinden hayatı boyunca ödün vermeyen Dikmen, Büyükada’yı korumak için de kolları sıvıyor. 28 Mart 1989’da Ada Dostları Derneği’nin kurucu üyeleri ortasında yer alan ve bu derneğin ikinci başkanlığını da yapan Dikmen, yakın dostlarının da gayretiyle Marmara takımadalarının tarihi sit alanı olarak ilan edilmesinden sonra yapılması gerekenleri organize eden bir gurubun da içinde yer alıyor.
Adalar’ın kültürel birikiminin gelecek coğrafyalara aktarılması için sivil gayret veren bu grup, gayretini daha sonra da İstanbul Adaları Kültür ve Tabiat Varlıklarını Müdafaa Derneği altında devam ettirip, etraf istismarına karşı hak arayıcı vazifesi üstleniyor. Dernek, vefatının akabinde müdafaa altındaki Tiraje terekesinin nasıl yağmalandığını da kamuoyuna duyurarak mevzunun hasıraltı edilmemesi için uğraş göstermesiyle biliniyor. Kendisine Fransa’da fotoğraf eğitiminin kapılarını açan, sanat dünyasıyla tanışmasına yardımcı olan Leopold Levy’nin mirası olan yapıtlarını ve atölyesini de muhafazayı başardı Tiraje Dikmen. Güçlü bir bayanın, enteresan hayat portresini harflere ayıran Necmi Sönmez’in Tiraje Sözlüğü, böylesi bir aydını yakından tanımak için ülkü bir ortam sağlıyor.