Tevfik Taş
Sokağa atılmış ve hırçınlaşmış bir çocukla mı yüz yüzeyiz? Yoksa tablodaki bu figür sanatsal form aracılığıyla bizdeki telaşları açığa çıkarıp kendi itilmişliğimizi yahut bunun olasılıklarını mı düşündürüyor? Bu türlü söylediğimizde iki farklı soru mu doğuyor; yoksa tıpkı sorunun değişik boyutları birbirine değip kıvılcımlanıyor mu?
***
Sokak çocuklarının Araf’ta kalmışlığından, bunun nedenlerinden çok, onları “toplumsal güvensizlik” yaratan odaklardan biri saymamızı söyleyip duran bir dünyada bu tablo, imal edilmiş hangi önyargımızı açığa çıkarıp acıtıyor?
***
Bir cam panelin önünde bir erkek çocuk ve boyutları şaşırtan oyuncak bir bebek. Camın öbür yüzünde neredeyse görünmeyecek kadar aşikâr meçhul insan ve el figürleri, öndeki karakterlerin camın bu tarafında kalmasını istercesine tutuyor paneli.
Camdan bir sınır!
İronik mi?
Sanırım değil. İşçiler, bilhassa de ‘Beyaz Yakalı’ denen kesim camdan bölmelerle bölünmeleri yakından tanıyor.
***
Tablo, çocuk kavramını işlemiş sanatkarların iki ucunu da düşündürüyor. Birinci ucu 
düşünmek için zihnimizin oldukça dolambaçtan geçmesi gerekiyor. Bu ucu temsil eden ressam Frans Hals (17. Yüzyıl) olabilir pekâlâ. Barok periyotta yaptığı keyifli çocuk fotoğraflarıyla ünlüdür Hals. Ondan evvel çocuk ve memnunluk üzerine bu türlü eserler veren ressam sanırım yok fakat onun çocuk fotoğrafları, toplumlardaki çoğunluğun yalancı romantizmine düzgün birer örnek de sayılabilir.
***
İkinci uç, 1970’li yılların Türkiye’sinde de yaygınlaşan “Ağlayan Çocuk” resmi tipi yapıtlardır (bu tıbbın birinci yaratıcısından emin olamadığım için yazamıyorum). O fotoğraflar “kitsch”, yani sanat bedeli olmayan ve sanat görgüsü gelişmemiş kitleleri etkileyen işlerden biri olarak tanımlandı.
“Ağlayan Çocuk” toplumlardaki “ya ben de bu türlü olursam” yahut “iyi ki ben bu türlü değilim” üzere oburlarının başına gelmiş kötülükle teselli bulan yanlara seslendiği için de çokça sahiplenildi, diyebiliriz. Çünkü salt meskenlerde değil, çabucak her dükkânda, kamyonların, otobüslerin, minibüslerin gerisinde görülüyordu. Pekala Bill Stoneham’ın tablosu, hangi duyguyu hangisine ekliyor?
***
Stoneham’ın bu figürleri nasıl oluyor da bana durmadan, yerinden yurdundan edilmiş savaş mağdurlarını düşündürüyor? “Esenlik, refah içinde” sayılan devletler açısında mültecilerin büyük bir tehlike sayıldığı; toplama kamplarına, gettolara tıkıldığı; ‘Sessiz İstila’ diye sinemalarla “mültecilerin ulusal pahaları yok edeceğine” ait ulusal dehşetler öne çıkarılarak, onlardan kurtulmanın yollarının arandığı bir dünyayı nasıl oluyor da neredeyse hiç ilgisi olmayan bu tablo söyleyip duruyor. Diyelim ki bu türlü bir dünyada yüzümüze dik dik bakan bu çocuk kahramanı tekinsiz bulan ve lanetliler kategorisine itenlerin sosyolojisi bu düşünüşte tesirli oluyor. Pekala fakat neden durmadan çoğaltıp yayacak kadar alımlı buluyor toplumlar bunu?
***
Friedrich Schiller, “Doğamızın genel bir olgusu sayesinde üzücü müthiş, hatta dehşet verici şeyler, karşı konulamaz biçimde alımlı gelir bize” diyor. Bu tabloyla yaşadığımız tam bu mu?
Kaygının iki yüzü -çocukta gözlenen (öfkeli kaygı) ve çocuk aracılığıyla bize yansıyan- ya da çocukta var edilmiş (doğuştan olan değil) tedirginliğin, bizde gizlenmiş, bastırılmış ikiyüzlülüğü, önyargılara bağlı savunma güdülerini açığa çıkarması da akla gelmiyor mu?
Tabloyla bakışmamıza ‘Çaresizin Hırçınlığı’ndaki öngörülemezlikler, bilinmezlikler de ekleniyor demek abartı mı olur?
***
Aydınlığı tablodaki dünyaya da pek hayr etmeyen, kılıcımsı ay ışığı ve onun muhakkak meçhul kıldığı gölgeler, eller camın öbür yüzünün de bir “içeri” olmadığını düşündürüyor. O halde salt bir konut içi ve konut dışı problemi değil baktığımız. Daha ötesi, dünya meseleleri…
***
‘Eller O’na Direniyor.’ Stoneham’ın tablosuna verdiği isim, toplumların çoğunluğunda asırlardır yaratılmış ve içselleştirilmiş olana bir ironi olabilir mi?
Öyle ya çağımız güçlülerin düşürdüğü zayıflardan bir de köle olarak yararlanıp onlara “iyilik” ettiği periyotların bir manada kapanabileceğini gösteriyor. Artık güçlüler itekleyip düşürdüğü zayıfları kapılardan kovma çağını yaşamamızı buyuruyor. Sokakta kalmışlar, savaş mağdurları, göçebeler, sistemin çekirdeği olan aileye tahammülsüz olanlar dışarıda tutulmalı. Azıcık duralayıp isimlendirmeyi tarttığımızda, “İtilmişe Direnmek” üzere bir ismin tabloya daha çok yakışacağını düşünebiliriz.
***
Stoneham bu tabloyu yaratırken, yapıtının, üstteki fikirlerin simgesi olabileceğini düşünmüş müdür bilmiyorum. “Kendi 5 yaş fotoğrafımı model aldım” diyor. Fakat resmi yaptığı periyotta “Carl Gustav Jung’un ‘Kollektif Bilinçdışı’ ve ‘Gölge’ teorileriyle ilgilendiğini” söylüyor.
***
Dünya fotoğraf sanatının bugün gelip dayandığı nokta bu tabloya “basit,” yahut “çelimsiz” dedirtebilir. Ancak sizi de ince bir afallamayla duraksatmıyor mu?
MERAKLISINA, TABLO HAKKINDA
Bill Stoneham’ın 1972 yılında yaptığı bu tablonun üzerine yazılanların handiyse tümü, huzursuz edici formda birbirini tekrarlıyor. Bu da gerçek yazma korkusu taşıyanların epey zorluyor. Anlaşıldığı kadarıyla; tablo birinci olarak 1972-73 stant döneminde California’daki Feingarten Galerisi’nde sergilenmiş. Birinci alıcısının, “The Godfather”daki (meşhur “Baba” filmi) Jack Woltz rolüyle tanınan aktör John Marley olduğu da yazılanlar ortasında. Tablo hakkında yıllarca tek sözcük eden olmamış ta ki 2000 yılında, terkedilmiş bir bira fabrikasında bulunana dek unutulmuş. Asıl serüven de bundan sonra başlamış. eBay isimli sanal ticaret sitesinin “Müzayede” kısmı tarafından yine satışa sunulduğunda, tablonun “doğaüstü güçlerle” ilgisi öne çıkarıldı ve alıcıları uyarıldı. “Tablodaki oyuncak kızın elindeki objeyi silah üzere kullanarak çocuğu tablonun dışına çıkmaya zorladığı ve bilhassa gece uzunluğu tabloda bir hareketlilik olduğu” üzere şeyler söylendi. Hatta tablo yüzünden yatak-döşek hasta olanları gösteren fotoğraflar bile yayımlandı. Bunların ne kadarı pazarı kızıştırmayı amaçlıyor ne kadarı tabloyla yakın bağ kurmuş insanların tabiri bilmek güç.
BBC, eBay’in ilanından şu alıntıyı yapıyor: “Uyarı: Gerilime bağlı hastalıklarınız varsa ya da yatkınsanız, kalbiniz zayıfsa yahut doğaüstü olaylara aşina değilseniz, bu tabloya teklif vermeyin. Bu tabloya teklif verenler, satıştan sonra meydana gelecek olaylardan satıcıyı sorumlu tutamaz. Bu fotoğraf, hayatınızı etkileyebilecek yahut değiştirebilecek doğaüstü güçlere sahip olabilir yahut olmayabilir.” Bu ilan interneti alevlendirdi ve tablo milyonlarca insanın ilgisini çekti. Epey vakittir da parapsikolojiyle, doğaüstü, gizemli, tılsımlı işlerle haşır neşir olanların fenomenlerinden biri. Kimi galericiler ressama “devam filmi” babında birkaç tablo daha yaptırmış fakat onların hiçbiri bu kertede anılmadı.
NOT: Devam edecek; zira tabloda bir de oyuncak bebek var. Çünkü antropoloji, arkeoloji ve sanat tarihi literatüründe oyuncak bebek kavramı üzerine yazılmış yüzler makale ve kitap var. Endişelenmeyin ben o kadar uzun yazmam.