Yunan mitolojisinin iki ana kaynağından biri, MÖ 8’inci yüzyılda Smyrnalı (İzmirli) kör ozan Homeros tarafından derlenip, o vakitten beri okunagelen ve Homeros Destanları olarak da bilinen İlyada ve Odysseia’dır (diğer kaynak ise Hesiodos’un İşler ve Günler isimli yapıtıyla Theogonia’sıdır). Her ne kadar Homeros Destanları MÖ 8’inci yüzyılda toparlanmış yahut söylenmeye başlanmış olsalar da anlattıkları devir MÖ 1200-1100 ortasında bir tarihte yer alır. Bu nedenle hem Homeros tarafından okundukları periyot hem de anlattıkları periyot hakkında çok fazla bilgi içerirler. Bu bilgilerden kimisi zahiri bilgi iken kimisi de batıni bilgilerdir. Zahiri bilgiler daha çok anlatılan toplumların ve devrin nitelikleri açıkça belirtilmiş yahut okunabilen somut kültürlerini içerirken, batıni bilgiler ise anlatılan olayların içindeki mitolojik tabirlere saklanmıştır. Örnek olarak destanlarda ilahlara yakarmadan evvel el ve yüz yıkamak ya da içilen şarabın bir kısmını ilahlar için yere dökmek zahiri birer bilgidir. Başka taraftan İlyada’da öyküsü anlatılan Troialı kahraman Hektor’un karısı Andromakhe’nin, Akha bayanlarından farkının davranışlarıyla, kelamlarıyla tabir edilmesi ve genel karakter özellikleri kıskançlık, hırs ve öfke olan Akha bayanlarının bilakis, bir fazilet timsali olarak kocasına sadık ve çocuğuna düşkün bir konut bayanı olarak yansıtılması batıni bir bilgidir. Bu bilgi Andromakhe’nin davranış ve kelamlarında gizlidir.
Her ne kadar bilhassa İlyada’da Troialı bayanlar faziletli bayanlar olarak övülse de bu faziletin tarifini yapan yeniden erkeklerdir. Hakikaten ataerkil nizama uyduğu, tertibi desteklediği sürece övülen bayanın en kıymetli vazifelerinden biri olan annelik vasfı, kocasına sadakat göstermediği sürece çok da kayda kıymet değildir. Münasebetiyle bu tarifin dışına çıkan bayanlar hem Homeros destanlarında hem de Yunan mitolojisinde, açıkça tabir edilmese de makus olarak tanımlanırlar. Öncelikle Troia Savaşı’nın İlyada’da belirtilen nedeni Sparta Hükümdarı Menealos’un hoş eşi Helena’nın aşık olduğu Paris’le Troia’ya kaçmasıdır. Burada çeşitli şimdiki kaynaklarda savaş nedeni kısaca ‘Paris’in Helena’yı kaçırması’ formunda anılsa da aslında kelam konusu olan, bugün Anadolu köylerinde de görülebileceği halde çiftlerin karşılıklı anlaşarak planlı kaçmasıdır. Evli bir bayanın ki burada tıpkı vakitte bir kraliçedir kendisi, konutunda yahut sarayında oturup ip eğirmesi ve tezgahında dokuma yapması gerekirken
genç bir erkekle kaçması antik devir için en büyük ‘ahlaksızlıklardan’ biridir. Hakikaten ip eğirme ve dokuma tezgahında dokuma yapmak antik devirde bayan için ‘namuslu olmanın’ simgesidir.
Helena ise dokuma yapmaktan çok uzaktır. İlyada’da birkaç yerde Helena dokuma tezgahının başında görülse de bu meşguliyeti kalıcı değildir, çabucak tezgahın başından kalkıp öteki işlerle uğraşır. Bu da onun namuslu(!) bir bayan üzere dokumayla uğraşamayacağını göstermektedir. Hakikaten tekrar İlyada’nın farklı yerlerinde kendi berbatlığı Helena’nın kendi ağzından da söylenir:
“Oğlunla buraya gelmeseydim keşke,
Evimi barkımı, o nazlı büyüttüğüm kızımı,
Hısım akrabamı, can yoldaşlarımı bırakmasaydım,
Kara mevte razı olsaydım keşke.”
(İlyada, II: 172-176)
Bu satırlardan anlıyoruz ki Helena Paris’le kaçmak için kızını bile geride bırakmıştır. Bunun bilhassa belirtilmesi yalnızca bir eş değil, tıpkı vakitte bir anne olduğunu da anlatmak içindir. Böylelikle annelik vazifelerinden de vazgeçmiştir ve bu antik devir için kabul edilebilecek bir şey değildir. Öteki bir yerde de Hektor’a şunları söyler Helena:
“Ah kaynım benim,
Dayanılmaz berbatlıklar yapmış bir köpeğim ben.
Anamın beni doğurduğu gün keşke,
Bir vahim kasırga gelseydi,
Alsaydı beni, bir dağın zirvesine atsaydı,
Ya da bıraksaydı uğuldayan denizin içine.
Dalgalar sürükler götürürdü beni,
İnsanlar da bu acı günleri görmezlerdi.”
(İlyada, VI: 343-348)
Bu satırlardan Helena’nın, Paris’le birlikte Troia’ya kaçmasının sonuçlarını gördükçe kaçtığına pişman olduğu anlaşılmakta ve kendisini kötülemektedir. Bu bir özeleştiri üzere görülmekteyse de burada söylediği sebeplerle Menelaos’a geri de dönememektedir. Zira bu satırlardaki kanılar tıpkı vakitte Akhaların onun hakkındaki fikirleridir. Sonuçta 10 yıl sürecek kanlı bir savaşın sebebi olmuştur Helena!
ODYSSEUS’UN KARŞISINA ÇIKAN KÖTÜLÜK KAYNAKLARININ BİRDEN FAZLA DİŞİ YAHUT KADINDIR
Nostoi (Dönüş) destanları olarak isimlendirilen ve Troia Savaşı’na katılan kahramanların ülkelerine dönüş kıssalarını yahut kendilerine yeni bir vatan arayışlarını anlatan destanlardan olan Homeros’un Odysseia destanı, Troia Savaşı’na katılan İthaka Hükümdarı Odysseus’un ülkesine dönüş kıssasını anlatır. Odysseus on yıl süren bu seyahatinde türlü türlü maceralar yaşayarak badireler atlatır. Enteresandır ki onun bu seyahatinde karşısına çıkan canavarların ve kötülük kaynaklarının birden fazla dişi yahut kadındır! Odysseus ve adamlarının Aiaie Adası’na çıktıklarında karşılaştıkları Kirke, Güneş İlahı Helios’la Okeanos’un kızı Perse’nin kızıdır. Lakin Kirke adaya çıkan her erkeği sihirli şarap içirerek hayvana dönüştürmektedir ve bu yüzden adası domuz, geyik üzere türlü türlü hayvanlarla doludur. Odysseus Aiaie Adası’na vardıklarında orayı şöyle tanımlar:
“Gide gide Aiaie Adası’na vardık sonunda,
Orada Kirke otururdu, hoş belikli-saç örgüsü-,
İnsan sesli dehşetli Tanrıça.”
(Odysseia, X: 135-138)
Evet; Kirke, Helios ve Perse’nin kızı olması nedeniyle bir tanrıçadır lakin Odysseus’un da dediği üzere insan sesli müthiş bir tanrıçadır. Odysseus’un kendisine yolladığı bütün adamlarını – saklanan bir tanesi hariç – birer hayvana dönüştürür. Lakin Odysseus, Hermes’in yardımıyla Kirke’ye kurduğu bir sistem sayesinde, adamlarını tekrar beşere dönüştürmesini sağlar. Lakin bu sefer de bir yıl boyunca gitmelerine müsaade vermemiş, bir yıl boyunca her gün bol et ve şarapla şölenler yaparak Odysseus ve adamlarının sıla hasreti çekmesine mahzur olmuştur. Ancak bir yılın sonunda artık adamlarının ısrarıyla adadan ayrılmaya karar verir Odysseus ve Kirke’yle konuşur:
“-Getir yerine artık, ey Kirke, bana verdiğin kelamı,
Beni meskenime göndereceğini söylemiştin hani,
Ben de can ceddin gitmek için, arkadaşlar da,
Sen biraz uzaklaştın mı buradan, sararlar etrafımı,
Ağlar sızlarlar durmadan, yüreğim parçalanır.-”
(Odysseia, X: 482-486)
Ancak bundan sonra Kirke gitmelerine müsaade verir; onlara seyahatleri için gerekli her şeyi sağlar ve karşılarına çıkacak tehlikeler hakkında da bilgi verir. Kirke’den ayrıldıktan sonra Odysseus ve arkadaşlarının karşısına çıkan birinci tehlike Sirenler’dir. Kirke Odysseus’a Sirenler’i anlatırken şöyle der:
“Sirenlere varacaksın sen en evvel,
Onlar büyüler yakınlarına gelen bütün insanları,
Kim yaklaşırsa bilmeden ve dinlerse onları, yandı,
Bir daha meskeninde onu ne karısı karşılar ne çocukları.
Sirenler onu çayırda çınlayan ezgileriyle büyüler,
Çayırın etrafında kemikler vardır, öbek öbek,
Bunlar kemikleridir etleri çürüyen insanların,
Büzük büzük durur kemiklerin üstünde deriler.”
SİRENLER, TASVİRLERDE KUŞ GÖVDEKİ VE BAYAN BAŞLI GÖSTERİLİR
Yunan mitolojisinde Sirenler, yaşadıkları kıyıya yaklaşan gemilerdeki denizcileri söyledikleri müziklerle büyüleyerek kıyıya hakikat yönelmelerini sağlayan ve böylelikle onların vefatlarına sebep olan yaratıklardır. En arkaik tasvirlerde kuş gövdeli ve bayan başlı olarak gösterilen Sirenler, vakit ilerledikçe kuş görünümlerini kaybederek büsbütün bir bayan imajına bürünürler. Sirenler’in ‘kadın başlı, kuş gövdeli’ görünümleri açıkça Mısır tesirini gösterir ve Mısır mitolojisinde insanın ‘Ba’sını (ruhunu) tasvir eden kuş gövdeli, bayan başlı tasvirlerden farksızdırlar. ‘Ba’ mevt ve sonrasına ilişkin bir kavramken, Sirenler ise vefata ilişkin birer figür olurlar. Odysseus, Sirenler’le müsabakadan evvel bütün adamlarının kulaklarını balmumuyla tıkayarak onların Sirenler’in müziğini duymalarına ve böylelikle büyülenmelerine mahzur olur. Lakin Odysseus bu şarkıyı dinlemek istediğinden, kendisini de adamlarına geminin direğine zincirlerle bağlattırır. Bu formda sağ salim Sirenler’in önünden geçip sarfiyatlar.
Yolculukları devam ederken, Odysseus ve adamlarının karşısına bu sefer bir boğazın iki kenarına konuşlanmış dehşetli Skylla ve Kharybdis çıkar. Destanda her ikisi de müthiş bir görünümde tanımlanırlar ve yalnızca Argonotlar sağ salim kurtulabilmiştir ellerinden.
“Skylla oturur mağarada, ulur acı acı,
Sesi emsal yeni doğmuş bir eniğin sesine,
Ama kendisi o denli müthiş bir canavardır ki,
İstemez kimse onu görmek, istemez bir ilah bile.
On iki ayağı var, biçimsiz ve güdük on ikisi de,
Upuzun boyunları var, tam altı tane,
Her boynun üstünde müthiş bir baş var,
Her başta üç sıra diş, üst üste, sıkı sıkıya,
Kapkara ağızlar durmadan vefat saçar.
Mağaranın kovuğuna bele kadar gömülüdür o,
Uzatır başlarını müthiş uçurumdan dışarı,
Gezdirip bakışlarını kayalarda, olduğu yerden
Avlar yunus balıklarını, köpekbalıklarını,
Ve indirir gövdeye sürülerle deniz canavarını,
Uğuldayan Amphitrite’nin beslediği
canavarlardır bunlar.”
(Odysseia, XII: 85-98)
Homeros’un tarifine nazaran Skylla’nın on iki biçimsiz ve kısa ayağı, üstünde dehşetli birer baş bulunan altı boynu vardır ve her başın ağzında üç sıra diş üst üste bulunur. Yunan sanatında ise Skylla belden üstü çıplak bir bayan, belden aşağısı ise sayıları değişen köpek halinde bacakları olan bir canavar biçiminde tasvir edilmiştir. Önünden geçen her canlıyı yemekle kalmaz, birebir vakit diğer deniz canavarlarını da yer. Diğer deniz canavarlarını yemesi bilhassa belirtilmiştir destanda zira bu onun gücünü ve vahimliğini gösterir: Canavarları dahi yiyebilen bir canavardır o. Kirke bile Odysseus’a ondan bahsederken içine bir kaygı düşmektedir:
“Ölümsüz bir beladır Skylla, ölümlü değil,
Yok edilmez vahim bir canavardır o,
Karşı gelemezsin ona, savunamazsın kendini”
Skylla’nın tam karşı kıyısında bir diğer deniz canavarı beklemektedir: Kharybdis. Yunan mitolojisinde Pontos (Deniz) ve Gaia’nın (Yer) ya da Poseidon ve Gaia’nın kızı olarak anılan Kharybdis bir girdaptır ve rablerin eşyalarını çalıp vermediği için Zeus tarafından Messina Boğazı’nda deniz tabanına zincirlenir. Aslında bir girdap olan Kharybdis, günde üç kez suları yutmakta ve o sırada oradan bütün gemileri ve canlıları yıkıma uğratmaktadır. O kadar güçlüdür ki Poseidon bile Kharybdis’in yuttukları için bir şey yapamaz. Homeros şu satırlarla anlatır onu bize:
“Göreceksin, Odysseus, daha alçak öbür kaya,
Çok yakınlar birbirlerine bu kayalar,
Vurursun birinden öbürünü bir okla,
Bir incir ağacı var üstünde, yaprak dolu, kocaman,
Tanrısal Kharybdis sömürür yutar kara suları ağacın
altından.
Üç kere kusar günde ve çeker içine sömürür üç sefer,
Suları yuttuğu sıra varayım deme oraya sakın,
Yeri sarsan ilah bile seni yıkımdan kurtaramaz.”
(Odysseia, XII: 101-107)
Nitekim Kharybdis’ten kaçış olmadığı için Odysseus gemisini Skylla’nın tarafından geçirir lakin o sırada Skylla gemiye saldırarak Odysseus’un altı adamını kapıp yer. Odysseus boğazdan geçer lakin adamlarını da feda eder bunun için.
Odysseus seyahatinin son kademesinde, Zeus’un bir cezası olarak gemisi bir yıldırımla parçalandıktan sonra Ogygie Adası’na çıkar. Burada bir su tanrıçası ve Titan Atlas’ın kızı olan, Odysseus’a nazaran müthiş ve kurnaz Kalypso yaşamaktadır. Kalypso, Odysseus’a verdiği vaatlerle kendisiyle Ogygie’de kalması için onu ikna etmeye çalışmış lakin Odysseus bunları kabul etmeyince bütün gemilerini maceraları sırasında kaybeden Odysseus’u yaptığı büyülerle adada kalmaya zorlamıştır.
“Ogygie isimli bir ada var, ta uzakta, denizin ortasında,
Atlas’ın kurnaz kızı oturur orada, Kalypso,
güzel belikli, müthiş bir tanrıça,
ne bir ilah uğrar ona, ne ölümlü bir insan.”
(Odysseia, VII: 244-247)
Kalypso’nun adası Ogygie herkesten uzakta, denizin ortasındaki bir adadır. Natürel ki bir adanın zati denizin ortasında olması beklenir fakat burada Ogygie için bunun ayrıyeten belirtilmesi ve uzakta olduğunun vurgulanması, akabinde ne ilah ne de insan hiç kimsenin uğramadığının belirtilmesi aslında Tanrıça’nın tecrit altında olduğunu göstermektedir bize. Gerçekten bu yalnızlık içinde adaya gelen birinci kişiyi alıkoymaya çalışır; bunun bir erkek olması da ayrıyeten manidardır burada.
“Tanrılar Ogygie Adası’na attılar beni
Kapkara gecenin ortasında onuncu günü,
Orada Kalypso oturur, o dehşetli Tanrıça, hoş belikli,
Aldı beni, candan baktı bana, sevdi, besledi,
Seni ölümsüz kılayım, kederi, hiç yaşlanmayasın,
Ama göğsümde yüreğim bir türlü istemezdi bunu.
Orada yedi yıl kaldım zorla,
Islattım durdum rubalarımı gözyaşlarımla”
(Odysseia, VII: 253-259)
Bu satırlardan anlaşıldığı kadarıyla Kalypso, Odysseus’u zorla adasında fiyat, her ne kadar o sonsuza kadar Odysseus kendisiyle kalsın istese ve onu bu istikamette kandırmaya çalışsa da Odysseus’un aklı ve kalbi ülkesi İthaka’da, karısı Penelope’dedir. Ogygie’de yedi yıl Kalypso’yla birlikte karı-koca hayatı yaşayan Odysseus, lakin adadaki sekizinci yılında Zeus’un ortaya girmesiyle hür kalır. Sonunda Kalypso, içi yemek ve içeceklerle doldurulmuş, yan yana bağlanmış tahtalardan yapılmış bir salla Odysseus’u adadan gönderir.
BÜTÜN TEHLİKELERİN BAYAN BİÇİMİNDE YAHUT DİŞİ OLMASI TESADÜF DEĞİL
Gerek İlyada’da savaşın sebebinin bir bayanın kaçırılmasına bağlanması, gerekse Odysseia’da Troia Savaşı sonrasında Odysseus’un konutuna olan seyahatinde karşısına çıkan bütün manilerin ve tehlikelerin bayan biçiminde ya da dişi olması destanlarda gizli olan bir bilgiyi bize gösterir. Bütün bu tehlikelerin, canavarların bayan biçiminde yahut dişi olması tesadüf değildir; birebir formda Odysseus’un bunları Sirenler ve Skylla’da olduğu üzere alt etmesi yahut Kirke ve Kalypso’da olduğu üzere sonunda kendisine boyun eğmeleri de tesadüf değildir. Zira yalnızca Homeros destanlarında değil bütün bir Yunan mitolojisinde kahramanın seyahati sırasında karşısına çıkan ‘dişil berbatlıklar yahut canavarlar’ çok daha eski bir inancın izlerini taşırlar: Ana Tanrıça. Bilhassa Odysseia’da neredeyse bütün berbatlıklar yahut tehlikeler bayan halinde tasvir edilmiştir. Kirke, Odysseus’un denizcilerini (dolayısıyla erkekleri) hayvana çevirmekte, onları adasında alıkoymakta; Kalypso da Odysseus’u yedi yıl boyunca zorla kendi adasında tutmaktadır. Bu motifler bayanın yani Ana Tanrıça’nın erkek üzerindeki egemenliğinin simgesi olarak karşımıza çıkar. Gerçekten hem Kirke hem de Kalypso neredeyse bütün dünyadan tecrit edilmiş yahut sürgün edilmiş formda bir adada, tek başlarına yaşamaktadır (Bugün de ada yerleşimleri hapishane yahut sürgün yerleri olarak kullanılmaktadır). Elbet onları o adaya sürgün eden Zeus’un baş ilahı olduğu yeni ve eril Yunan pantheonudur. Her ne kadar destanda Kirke ve Kalypso’dan fecî ve kurnaz olarak bahsedilse ve Odysseus’a çeşitli berbatlıklar yapsalar da kendileri tanrısal ya da tanrıça olarak tanımlanmakta ve hoş belikli (saç örgüleri güzel) olarak anılmaktadır. Hasebiyle denizde Odysseus’un karşısına çıkan öbür tehlikeler de dişidirler ve Ana Tanrıça’nın eril nizam için oluşturduğu tehlikeyi söz ederken, eril sistemin de Ana Tanrıça’yı ve öbür dişi ögeleri kötü/korkunç gösterme çabasıdırlar.
Diğer taraftan elbette Odysseus’un karşısına Polyphemos ve Helios üzere eril kaynaklı maniler de çıkar lakin bu bireylerden gördükleri zulmün yahut cezanın bir sebebi vardır: Odysseus’un adamları Polyphemos’un koyunlarını çalmaya çalışıp, Helios’un da sığırlarını yer. Dişi kötülüklerin ise sebebi yoktur, tabiatları öyledir! Ayrıyeten bu kötülüklerin denizin içinde yahut denizin ortasındaki ulaşılmaz bir adada olmaları da tekrar Ana Tanrıça’ya bir göndermedir. Zira deniz yahut su; kadınlığın, doğumun, ana rahminin simgesidir. Aphrodit’in deniz köpüğünden doğması denizin dişi bir öge olduğunun göstergesidir. Azra Erhat da Odysseia çevirisinin giriş kısmında Kirke ve Kalypso’nun Ana Tanrıça’nın farklı görünümleri olduklarını belirtir: “Odysseus’un yedi yıl tesirinde kaldığı tanrıça, Ana Tanrıça’dır besbelli. Odysseus, matriarkal bir tertibin egemenliğine girmiş demektir, yani Hacı-lar’dan çıkan heykelciklerde gördüğümüz üzere, tanrıçanın dolgun vücuduna yapışık, bir araçtan öteki bir şey olmayan bir erkek.”. Hakikaten Odysseus’un on yıl süren, maceralı bir deniz seyahati akabinde, yirmi yıl uzak kaldığı meskenine dönmesi onun yine doğumunu gösterir ve erkek kahramanın tekrar doğabilmesi için de Ana Tanrıça yahut onu temsil eden ögelerle savaşarak onları alt etmesi gerekmektedir. Yunan mitolojisindeki bütün erkek kahramanlar, ‘erkek olabilmek’ için Odysseus’unki üzere bir deniz seyahatine çıkıp, karşılarına çıkan dişi canavarları, dişil kötülükleri yenmek zorundadırlar: Aineias, Theseus, Argonotlar (İason ve Adamları), Herakles ve başkaları bu kahramanlardandır. Ana Tanrıça’ya boyun eğmeyip erkekliklerini ispatlayan kahramanlar!
J. Campbell erkek kahramanın bu seyahatini ‘Kahramanın Sonsuz Yolculuğu’ olarak isimlendirir ve tıpkı Odysseus’un seyahatinin son kademesinde Kalypso’nun onu adasında yedi yıl alıkoyması üzere, kahramanın Ana Tanrıça tarafından alıkonduğunu belirtir: “Genellikle bütün pürüzler ve devler aşıldığında gelen en son macera, başarılı kahraman ruhun Dünyanın Kraliçe Yaradanıyla mistik evliliği (Hieros Gamos) olarak sunulmuştur. Bu en alt noktadaki, tepedeki ya da dünyanın ucundaki, kozmosun orta noktasındaki, tapınağın sunak yerindeki ya da kalbin en derin noktasının karanlığındaki krizdir.”
Ancak Yunan mitolojisinde kahraman bu evlilikten şad değildir, zorla tutulur tanrıça tarafından ve kahramanın aklında diğer bir bayan vardır: Faziletli, bir anne, konutunda yirmi yıl boyunca sabırla kocasını bekleyen ve kocasına sadık Penelope.
Bu bayan tipi yeni eril tertibin yarattığı yahut talep ettiği bir tiptir ve özgür, savaşçı, tek başına başının dermanına bakabilen, erkeğe yalnızca soyunun devamı için muhtaçlık duyan, tabiatla iç içe üzere nitelikler taşıyan Ana Tanrıça ve temsil ettiği anaerkil sistemin tam karşısında durur. Bu noktada Yunan mitolojisinde Ana Tanrıça’nın en büyük temsilcileri hiç elbet Amazonlar’dır.
Yine en büyük ve güçlü Yunan kahramanları Theseus, Herakles, Akhilleus, Argonotlar ve öbürleri seyahatlerinin ya da hayatlarının bir basamağında kesinlikle Amazonlar’la çarpışarak onları yener. Erkek olmaları için Amazonlar’ı yenmeleri koşuldur; böylelikle eski sistemi yok etmiş, Ana Tanrıça’yı da öldürmüş olurlar.
Baş allahın erkek olduğu ve hatta bu yeni erkek allaha doğurma yetisinin bile verildiği -Zeus’un başından Athena’yı, bacağından Dionysos’u doğurması gibi- Yunan mitolojisinde neredeyse bütün kötülüklerin kaynağı bayanlar yahut dişi ögedir. Pandora’dan Helena’ya, Sirenler’den Medusa’ya, Kirke’den Kalypso’ya hepsi bayan, dişidir. Burada Yunan pantheonundaki tanrıçaların varlığı da sorgulanabilir elbette, lakin bunların da birçoklarının babası baş ilah Zeus’tur ve hepsi erkek baş yaradana tabidirler. Hatta Zeus zeka tanrıçası olan Athena’yı kendi başından doğurur ki bu da zekasını erkeğe borçlu olduğunu söz eder. Tıpkı Tanrı’nın Havva’yı Adem’in sol kaburga kemiğinden yaratması üzere yeni eril sistemde bayan varlığını erkeğe borçludur!
*Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı, Öğretim Vazifelisi, Dr.